Door: Marcel van Engelen

Gepubliceerd: gisteren 23:00
Update: gisteren 23:50

Er bestaat geen betere voorspeller van succes dan wilskracht (of discipline). Die oude deugd zijn we een beetje uit het oog verloren, zegt de vooraanstaande psycholoog Roy Baumeister. Hij vergelijkt wilskracht met een spier, die je kunt trainen om hem sterker te maken.

Op internet circuleren erg vermakelijke filmpjes van peuters, die ook nog eens sterk voorspellen hoe de rest van hun leven zal verlopen. Ze zitten aan tafel in een lege kamer en krijgen een favoriet koekje of schuimpje voorgeschoteld met de keuze: nu dit ene of straks twee. Eenmaal alleen propt het ene kind de marshmallow zonder aarzelen naar binnen. Het andere buigt zich vol verlangen voorover, likt stiekem aan de suikerige buitenkant, gaat op zijn handen zitten om zichzelf te bedwingen, maar dat lukt niet – een klein hapje. Sommige kinderen kijken weg en zingen een liedje.

De marshmallowtest heeft een richtinggevende invloed gehad op de psychologie. Toen de Amerikaan Walter Mischel er eind jaren zestig mee begon, deed hij onderzoek naar zelfbeheersing en was hij niet van plan de kinderen voor lange tijd te volgen. Maar zijn drie dochters zaten bij veel van de geteste kinderen op school en ’s avonds tijdens het eten hoorde Mischel verhalen over die ene jongen die dreigde te ontsporen en dat meisje met wie het zo fijn ging. Hij begon een vermoeden te ontwikkelen die latere onderzoeken tot waarheid maakten: de vierjarigen die in staat waren geweest hun verlangen te weerstaan, bleken beter te presteren op school en later ook op hun werk. Ze zouden geliefder worden en minder overgewicht krijgen. En juist de kinderen die het snelst toegaven, vergaarden de grootste (verslavings)problemen.

Wilskracht is, samen met intelligentie, de belangrijkste eigenschap van de moderne mens, betoogt Roy Baumeister, die het spoor van Mischel vervolgde en de afgelopen decennia uitgroeide tot een van ’s werelds invloedrijkste psychologen. Sterker, het verbeteren van wilskracht is the surest way to a better life, zegt hij in zijn nieuwste boek Willpower, rediscovering the greatest human strength.

Baumeister is behalve professor in Florida sinds een jaar ook bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In de jaren zeventig en tachtig zat hij nog op het spoor van self esteem en hamerde hij, zoals talloze collega’s, op het belang van eigenwaarde en zelfrespect. Zo moest kinderen worden verteld dat ze iets geweldig goed hadden gedaan, ook als het maar matig was. Het heeft ons tot wat narcistische mensen gemaakt, vindt Baumeister nu. Begonnen met Whitney Houston en The Greatest Love of All (dat ben je zelf) in de jaren tachtig zijn we inmiddels aanbeland bij Lady Gaga die haar publiek voorhoudt: ‘You’re a superstar and you were born that way’.

Frustratie

Dat voelt misschien prettig, zeker als je jong bent, maar when the going gets tough heb je er weinig aan. Vroeg of laat krijgt iedereen te maken met weerstand, problemen en frustratie. In jaren van economische neergang des te meer. Dan moet je uit een ander vaatje tappen. Het kan haast geen toeval zijn dat Baumeister wijst naar de opstomende wereldmacht China om aan te geven hoe het anders kan. Tenminste, hij stelt de opvoeding die Chinees-Amerikaanse ouders hun kinderen meegeven als voorbeeld: duidelijke regels, hoge eisen, straffen bij falen en belonen naar werkelijke verdiensten. Misschien gaan de tiger moms iets te ver, maar niet voor niks excelleren Aziatische Amerikanen op universiteiten en in de maatschappij. Dat is niet omdat ze slimmer zijn, want dat blijkt uit niks.

Nu is Baumeister niet de eerste die dat zegt. Maar bij hem is het geen kroegpraat. Ook kan hij op meer bogen dan persoonlijke ervaring. Hij baseert zich op academisch onderzoek.

Roy Baumeister is de uitvinder van de inmiddels breedomarmde term ego depletion, oftewel uitputting van het ego. Dat klinkt Freudiaans, en dat is het ook. Alleen geeft Baumeister er zijn eigen draai aan. Wilskracht, voor de meest uiteenlopende dingen, komt uit één bron, meent hij. Die bron kan opraken en aangevuld worden. Door slapen en eten, en een beetje plezier helpt ook.

Het merkwaardigst op het eerste gezicht: we putten uit één bron voor dingen die je niet geneigd bent met elkaar te verbinden. Beleefd blijven of vriendelijk lachen terwijl je geïrriteerd bent of boos, kost kracht. Dat is dezelfde kracht die je verbruikt voor het nemen van beslissingen (vooral als je twijfelt kost dat veel kracht) of je ergens toe zetten waar je geen zin in hebt, naar de sportschool gaan bijvoorbeeld, of de schuur opruimen. Voor alle dingen die je doet terwijl je ze eigenlijk niet wilt doen én dingen die je weerstaat terwijl je daartoe juist geneigd bent – voor zelfbeheersing dus – put je uit dezelfde bron. Als je de hele dag op kantoor je tong hebt moeten afbijten en talloze lastige beslissingen hebt moeten nemen, zul je thuis eerder boos worden op je kind, een zak chips leegeten terwijl je wilde lijnen of toegeven aan de avances van die opwindende buurvrouw terwijl je getrouwd bent – je kunt je niet meer inhouden.

Volhouden

Misschien heb je dit zelf ook wel eens bedacht, maar Baumeister gaat nog een stap verder. Volgens hem is wilskracht als een spier. Een spier die niet alleen vermoeid kan raken, maar ook een spier die, gelijk een fysieke spier, wordt aangedreven door glucose. Met weinig suiker in het bloed geven we eerder op, nemen we slechtere beslissingen (of stellen we beslissen juist uit) en verliezen we eerder onze zelfbeheersing. Een spier ook nog eens die je kunt trainen. Door training wordt je wilskracht iets sterker, en vooral: dan hou je het langer vol.

Baumeister baseert zich op experimenten, zoals die waarbij hongerige studenten een kamer binnenkomen waar net overheerlijke chocoladekoekjes zijn gebakken. De ene groep wordt alleen gelaten en mag die chocoladekoekjes eten, een volgende groep mag de geurende koekjes niet aanraken, maar wel uit een schaal radijsjes pakken. Dat laatste, het weerstaan van de koekjes, kost kracht en studenten uit die groep blijken dan ook veel eerder op te geven als ze daarna een onoplosbare puzzel moeten maken. Uit een ander experiment bleek dat mensen die eerst aan lastige keuzes zijn onderworpen – welk cadeau wil je straks? – hun hand sneller terugtrekken uit een bak met ijskoud water dan mensen die daaraan niet zijn blootgesteld. Wilskracht opgebruikt. Als je 2012 begint met goede voornemens, kies er dan één en niet meer, want ze kosten kracht. En je put uit dezelfde, beperkte bron.

We denken bij wilskracht misschien allereerst aan grote, heroïsche ondernemingen als het beklimmen van de Mount Everest, maar het zit ‘m meer in de kleine dingen. Wilskracht = zelfcontrole, het beheersen van je impulsen. Aldus Baumeister. Vanuit de kleine dingen kan de discipline zich als een olievlek uitbreiden en je weldegelijk tot grootse prestatie brengen. Zie Henry Morton Stanley (‘Dr. Livingstone, I presume?’), de Amerikaanse journalist die eind negentiende eeuw het voor Europeanen ondoordringbare hart van Afrika binnendrong. Hij doorstond werkelijk alles – honger, uitputting, malaria, dysenterie, aanvallen met giftige pijlen en speren – en opmerkelijker: hij bleef voorkomend en beleefd tegen expeditiegenoten en schoor zich nog elke ochtend. Stanley had zichzelf in de loop van zijn leven sterk weten te disciplineren. Hij had een sterk getrainde spier van wilskracht, met een groot uithoudingsvermogen. Orde, netheid en gewoonten hielden hem op de been.

Eigenlijk doet Baumeister een stapje terug in de tijd. Hij poetst een oude, roestige deugd op. Hij zet een nieuwe, in de jaren zeventig verworven waarde een treetje lager. We zijn doorgeslagen met onze vrijheidblijheid, zegt hij. Vergeet eigenwaarde. Het gaat om discipline. Zelfbeheersing, wilskracht is de beste voorspeller van voorspoed tijdens je studie en op je werk, maar ook, zij het in mindere mate, in je liefdesleven en vriendschappen. Ook daarin is het van groot belang je impulsen te beheersen.

Religie

Er is van alles af te dingen op de boodschap van Baumeister, die in vruchtbare aarde lijkt te vallen – zijn boek wordt alom geprezen. Zo kun je je afvragen of productiviteit werkelijk ons leidende beginsel moet zijn en of ‘succes’ en geluk zijn te meten. Meer to the point: is wilskracht heus een spier die je kunt trainen?

Baumeister moet zelf ook erkennen dat religie een grote rol kan spelen. Geloof kan ervoor zorgen dat mensen van een jarenlange alcoholverslaving afkomen, waar eerdere pogingen zonder geloof steeds mislukten. Henry Morton Stanley geloofde weliswaar niet in God, maar koesterde wel de diepe overtuiging dat hij een rol had te vervullen op deze aarde. Hij kende een nogal problematische jeugd – vader onbekend, door moeder verlaten, in een armenhuis beland – en leek opgejaagd door een grote bewijsdrang. Spelen dat soort dingen niet een veel grotere rol? Gaat het niet bovenal om zoiets als drive of overtuiging of mentaliteit?

Inderdaad, motivatie zorgt ervoor dat de een veel ‘dieper’ gaat dan de ander, zegt Denise de Ridder, hoogleraar psychologie. Er zijn behoorlijke verschillen tussen mensen, al bij geboorte. ‘Maar dat tast het wezen van de theorie niet aan,’ zegt ze. ‘Wilskracht, ook al heb je er van nature meer van, kan uitgeput raken.’

De Ridder is hoofd van het Self-Regulation Laboratory, verbonden aan de Universiteit Utrecht, dat onderzoek doet naar de vele kanten van zelfbeheersing. Het uitgangspunt van Baumeister speelt daarbij een cruciale rol. Recent analyseerde ze samen met hem en andere collega’s 102 studies over zelfcontrole waaraan in totaal bijna 33.000 mensen deelnamen, een metaonderzoek dat binnenkort wordt gepubliceerd.

‘We hadden verwacht dat mensen met veel zelfbeheersing die kracht voortdurend zouden inzetten, in allerlei situaties’, zegt ze. Maar het tegenovergestelde bleek het geval. Mensen met veel wilskracht zijn juist goed in het vormen van patronen: zelf opgelegde regels die automatismen worden. Die kosten geen wilskracht – zoals autorijden na enige tijd geen inspanning meer kost, de automatische piloot neemt het over. Gewoonten en automatismen, zoals elke avond flossen zonder na te denken, besparen wilskracht. Die kun je dan inzetten op momenten dat het werkelijk nodig is.

Als er een les valt te trekken, is dat de voornaamste, zegt De Ridder. Juist in een vrije wereld met een overdaad aan mogelijkheden, keuzes en permanente verleiding (op het gebied van eten, informatie, entertainment, poeders en pillen en misschien ook wel in de liefde) zijn regels en gewoonten van groot belang. ‘Te veel keuzen en vrijheid belasten de wilskracht van het individu. Duidelijke patronen maken het leven makkelijker. We hebben maar een beperkte wilskracht. Die moet je sparen voor de echt moeilijke momenten.’

Eigenlijk wees de marshmallow test van eind jaren zestig al de weg. De kinderen die het langst konden wachten, gebruikten hun wilskracht het minst. Ze keken weg en dachten aan iets anders.