Voor sommige patiënten lijkt het alsof zij van een afstand naar zichzelf kijken; anderen hebben het gevoel afgesneden te zijn van de realiteit; en dan zijn er de patiënten die over verschillende persoonlijkheden menen te beschikken. Zoals Sybil, de vrouw met liefst zestien identiteiten over wie in de jaren zeventig een toen zeer populair boek verscheen. Maar wat de verschijningsvorm ook is, in alle genoemde gevallen is sprake van een dissociatieve stoornis.

Seksueel misbruik
Naar schatting twee tot tien procent van de psychiatrische patiënten heeft zo’n stoornis. Volgens de meest gangbare theorie moet de oorzaak worden gezocht bij een in de vroege jeugd opgelopen trauma, veelal als gevolg van seksueel misbruik. Dissociatie zou een mechanisme zijn dat patiënten in staat stelt om te gaan met de gevolgen van het trauma. Door zichzelf op te splitsen in meerdere persoonlijkheden of door depersonalisatie afstand van zichzelf te nemen, zouden zij onbewust proberen de herinnering aan de traumatische gebeurtenis te ontlopen.

Spectaculaire ideeën
In een onlangs verschenen artikel in Current Directions in Psychological Science zetten vijf auteurs onder wie hoogleraar Harald Merckelbach vraagtekens bij deze visie. Zij zoeken de verklaring liever in een ontregelde slaap-waak cyclus, waardoor patiënten zich gemakkelijk laten beïnvloeden en bevattelijk zijn voor spectaculaire ideeën. Merckelbach: ‘Bekend is dat films of TV-programma’s over mensen met een meervoudige persoonlijkheid, maar ook suggestieve vragen van therapeuten (‘is er een deel van je waarmee ik nog niet heb gesproken?’) patiënten gemakkelijk kunnen laten geloven dat er misschien inderdaad wel zo’n ‘ander ik’ is’.

Slaapgebrek
‘Wij denken dat dat niet komt omdat die patiënten zo goedgelovig zijn, maar omdat ze door slaapgebrek in hoge mate vatbaar zijn voor suggestie. In Engeland is onderzoek gedaan naar gezonde proefpersonen die 24 uur lang wakker werden gehouden. Toen ze daarna verkeerde informatie kregen, accepteerden ze die veel sneller dan deelnemers aan het onderzoek die goed hadden geslapen. Dat is ook wel verklaarbaar, want door slaaptekort laten vooral de prefrontale hersenen het afweten. Een belangrijke functie van dat deel van de hersenen is dat zij informatie kritisch toetst.’

Kleine fouten
Naast een verhoogde vatbaarheid voor suggestie heeft een verstoorde nachtrust nog twee gevolgen die kenmerkend zijn voor een dissociatieve stoornis, aldus Merckelbach. ‘Er is een cognitief effect in die zin dat je je door slaapgebrek minder goed kunt concentreren, dat je geheugen slechter functioneert en dat je allerlei kleine fouten maakt. Maar in een aantal gevallen slapen mensen zo slecht dat zaken of personen waarover ze normaal zouden dromen, zich nu in de wakkere toestand aan hen voordoen. Ons idee is nu dat een ontregelde slaap-waak cyclus deze effecten in gang zet met dissociatie als gevolg.’

Slaaphygiëne
Merckelbach kwam op het spoor van dit mechanisme door een studie van de Amerikaan Watson, die bij een groep studenten een verband had gevonden vond tussen een tekort aan slaap en dissociatieve symptomen. Hij herhaalde die studie in Maastricht met succes bij psychiatrische patiënten. Maar wellicht nog veelzeggender was een recent onderzoek naar de behandeling van ruim tweehonderd patiënten in een kliniek waar veel aandacht wordt besteed aan slaaphygiëne.

Indrukwekkend
‘Het betrof patiënten met stoornissen zoals ptss, burn-out, verslaving en depressie, die vaak gepaard gaan met dissociatieve verschijnselen. Er werd veel aan gedaan om ze een goede nachtrust te bezorgen. Na zes tot acht weken waren de resultaten indrukwekkend, want het aantal patiënten met forse dissociatieve symptomen was gehalveerd.’

Traumatische gebeurtenis
Merckelbach is er kortom van overtuigd dat een verstoord slaap-waak ritme de werkelijke oorzaak is van dissociatie. Maar hoe zit het dan met de stelling dat rond negentig procent van de patiënten in de kindertijd een traumatische gebeurtenis heeft meegemaakt. ‘Ik ontken niet dat veel mensen die in de kindertijd getraumatiseerd zijn, op latere leeftijd dissociatieve verschijnselen ontwikkelen. Ik stel alleen dat dat op een indirecte manier gebeurt, namelijk doordat de herinnering aan het trauma verstoringen in het slaap-waakritme veroorzaakt.’

Slaaptherapie
Gezien zijn visie op het mechanisme achter dissociatie verbaast het Merckelbach niet dat de huidige therapieën niet erg succesvol zijn. ‘Op dit moment proberen therapeuten patiënten vooral te helpen door ze de traumatische gebeurtenis via een gecontroleerde herbeleving te laten verwerken. Tot op zekere hoogte werkt dat wel, maar de effecten zijn niet spectaculair. Daarom hoop ik op meer onderzoek naar de mogelijkheden van slaaptherapie, want mijn hypothese is dat je daarmee heel goede resultaten kunt bereiken. Of ik gelijk heb moet verder onderzoek uitwijzen.’

Nachtmerries
Veelbelovend is wat Merckelbach betreft de ontwikkeling van medicijnen die het slaap-waakritme op een gunstige manier beïnvloeden. ‘Er zijn al medicamenten op de markt die ervoor zorgen dat de REM-slaap korter wordt. Mensen met een trauma, hebben vaak een lange REM-slaap met veel nachtmerries. De hoop is dat we door dat deel van de slaap te verkorten de nachtmerries kunnen terugdringen.’

Positieve reacties
Als psycholoog voelt Merckelbach zich gesterkt door de vele positieve reacties uit de hoek van de psychiatrie. ‘Verschillende therapeuten vertelden me: ‘goh, ik heb eigenlijk nooit goed naar de slaap-waak verstoringen bij mijn patiënten gekeken. Heb je instrumenten om die te meten?’

Samenwerken
Zelf hoopt hij door te kunnen gaan met onderzoek naar de slaap-waakcyclus. ‘Ik zou dat onderzoek graag herhalen met een groep patiënten met een dissociatieve stoornis. Maar het is lastig om zoveel patiënten bij elkaar te krijgen, dus als er therapeuten zijn met een grote patiëntengroep, die met ons willen samenwerken, dan houden we ons aanbevolen.’(EH)

Lees hier het artikel Dissociation and Dissociative Disorders: Challenging Conventional Wisdom in Current Directions in Psychological Science, Jan 31, 2012

Lees hier het het artikel Sleep Normalization and Decrease in Dissociative Experiences:Evaluation in an Inpatient Sample in Journal of Abnormal Psychology, 2012. Vol 121, No 1

© Psy 23-02-2012