Hoe leef ik een geslaagd leven? En dan niet 'geslaagd' in de zin van een dik salaris, glanzende carrière en dito auto, maar geslaagd als mens? Een mens dat kan zeggen: mijn talenten of sterke kanten heb ik benut en ingezet; ik heb mijzelf ontwikkeld of ben dat aan het doen; ik ben wijzer geworden, of wil dat worden. Hoe?

De vraag is al duizenden jaren oud en veel antwoorden zijn te vinden op het terrein van de Levenskunst, tot voor kort hét domein van de filosofie: van oude Grieken als Aristoteles tot nieuwe denkers als Joep Dohmen. Maar de afgelopen jaren krijgt Levenskunst ook binnen de psychologie in Nederland steeds meer voet aan de grond.

Een van de belangrijkste voortrekkers daarin is psycholoog en hoogleraar Ernst Bohlmeijer, die volgende maand aan de Universiteit Twente zijn leerstoel Mental Health Promo-tion aanvaardt. Hij pleit vurig voor méér Levenskunst binnen de psychologie als wetenschap, en binnen de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Die vindt hij nu wat 'verschraald', wat 'cosmetisch' geworden. Tegen rimpels zetten we botox en facelift in; tegen psychische klachten biedt de ggz ons therapie en medicijnen. Een groot goed, want dat helpt vaak om een depressie de baas te worden of een angststoornis te overwinnen. Maar inmiddels lijken we te verwachten dat we permanent gelukkig kunnen zijn en dat ons psychische bestaan rimpelloos dient te zijn.

Bohlmeijer biedt graag tegenwicht aan die illusie van maakbaarheid. "We hebben zoveel mogelijkheden als mensheid ontwikkeld", zegt hij. "We hebben kernenergie, we kunnen straks misschien naar Mars vliegen. We kunnen alles maken en lijken nu te denken dat we ook het lijden kunnen uitbannen. Maar dat is onmogelijk. Die norm van continu geluk is juist een van de bronnen van ons ongeluk. Het leven gaat nog steeds gepaard met verlies, ongemak, ziekte. De uitdaging is daar goed mee om te gaan."

Nee, lacht hij, hij vertegenwoordigt geenszins een nieuwe beweging van 'antipsychiatrie'. De huidige 'klachtgerichte' benadering binnen de ggz is vaak nodig én effectief. "Neem een klacht als fobie: extreme angst. Daarvoor bestaat een goede, werkzame therapie, namelijk exposure. Mensen worden daarin geconfronteerd met precies díe situatie die hen zo angstig maakt. Die blootstelling dient om ze door hun angst heen te helpen, en dat werkt bijna altijd."

Maar, stelt Bohlmeijer, geestelijke gezondheid is méér dan de afwezigheid van klachten. "Als je geen depressie of eetstoornis hebt, betekent dat nog niet dat je floreert, of het leven leidt dat je zou kunnen leiden. Ik wil naast de klachtgerichte benadering daarom meer aandacht voor positieve geestelijke gezondheid en welbevinden. Mijn leerstoel richt zich op het vergroten van dat welbevinden, waarbij je niet zozeer kijkt naar de klacht maar naar de hele persoon. En waarbij je die persoon helpt met het ontwikkelen van Levenskunst."

Bevlogen verhaalt de sympathieke hoogleraar over 'typisch menselijke vermogens' als betekenis toekennen aan de wereld, doelen nastreven, humor en zin ervaren in het leven. "De persoonsgerichte benadering wil mensen dáár mee op weg helpen. Dan gaat het nadrukkelijk om vragen als: waar vind jij dat je leven over moet gaan? Wat zijn jouw waarden? Wat is jouw kompas in het leven? Die vragen komen nauwelijks aan bod in de huidige klachtgerichte benadering."

Maar, benadrukt hij, het sluit elkaar niet uit: de aandacht voor een psychische klacht en de aandacht voor de ontwikkeling van een persoon sluiten eerder mooi op elkaar aan. "Want voor veel mensen blijven, ook na behandeling, psychische problemen in zekere mate deel van hun leven. Je kunt blijven streven naar het overwinnen van die klachten - dan wordt de psychologie cosmetisch en wordt de afwezigheid van lijden de norm. Maar wanneer je gaat ervaren dat lijden er bij hoort, komt er ruimte om na te denken over de zin van je leven. De vraag is dan: Kan ik als mens een zinvol leven leiden, ook mét problemen of ziekte? Levenskunst biedt handvatten om te onderzoeken wat jij, met je eventuele beperkingen, wilt bereiken - en hoe."

Sinds Levenskunst de laatste jaren terrein wint binnen de psychologie, is er een groeiend aanbod aan cursussen en therapieën ontwikkeld (zie kader) om mensen te helpen het 'goede leven' te leiden. Let wel: het goede leven voor hem of haar, voor die ene persoon - en dat zal dus voor iedereen anders zijn. "Ik ben geen expert in het leven van een ander", zegt Bohlmeijer. "Het gaat om het goede leven voor jóu. Het gaat om jouw visie, jouw waarden, en de vraag: leef je daar ook naar? Welke obstakels kom je daarbij tegen? En hoe kun jij daar mee omgaan?"

Het vergt wat moed en volharding om deze vragen te onderzoeken door het volgen van een van de cursussen of therapieën, door de begeleiding van een deskundige, of zelf, door te lezen en te reflecteren over het leven. Beloond wordt dat wel: vaak en vooral met meer wijsheid. Dat is Levenskunst misschien wel in een notendop, zegt Bohlmeijer: het ontwikkelen van praktische wijsheid.

"Weten hoe te handelen in het dagelijks leven", definieert hij. "Stel, er gebeurt iets dat je niet leuk vindt. Je hebt misschien altijd de neiging om agressief te reageren, en daar kun je dan altijd weer onbewust in meegaan. Levenskunst is bewúst reageren, op een manier die recht doet aan de persoon die jij wilt zijn maar die ook rekening houdt met anderen. In de meeste gevallen is dat ook het effectiefst: je respecteert de ander maar bent wel duidelijk over wat jij wel en niet wilt. Dat is moeilijk, ik worstel er zelf ook nog dagelijks mee, maar stukje bij beetje kun je bewuster gaan leven en handelen."

Wie zich bovendien bewuster wordt van zijn eigen waarden, en die als een kompas in het leven durft te gebruiken, zal ook steeds beter keuzes kunnen maken, verzekert Bohlmeijer. Zal beter nee kunnen zeggen. Zal de echte vriendschappen kunnen cultiveren, want Levenskunst ontwikkel je ook samen met anderen, door met aandacht naar elkaar te luisteren. En elke levenskunstenaar zal momenten van bezinning inbouwen: "Rustmomenten geven de mogelijkheid tot reflectie, en geven meer kwaliteit aan je leven dan altijd kiezen voor de haast. Een van de belangrijkste vormen van Levenskunst die we als samenleving dreigen te verliezen, is de kunst om te vertragen, het vermogen om even in stilte te zijn."

Lekker luxe, zal de scepticus zeggen. Moet dit nu allemaal binnen de ggz gebeuren? "Dat hoeft niet, mensen kunnen ook zelf lezen, studeren, mediteren. Maar ik vind het ook een uitdaging om aan te tonen dat dit geen luxe is. Ik wil meer onderzoek naar de effecten van Levenskunst, óók naar het economisch rendement. Mijn stelling is dat iemand die een duidelijk perspectief op zijn eigen leven ontwikkelt, minder snel afhankelijk wordt van zorg. Die zal langer blijven werken, minder ziekteverzuim hebben. Er zijn al onderzoeken die dit aantonen; zo bezien investeer je letterlijk in menselijk kapitaal."

Maak een kunstwerk van je leven, spoorde de filosoof Foucault ons al aan - dat klinkt mooi, maar ook wat elitair. Bohlmeijer knikt begrijpend. "Maar die uitspraak illustreert goed dat het leven uiteindelijk gaat om groeien, scheppen, creëren. Dat kan op een eenvoudige manier: door te zorgen voor de natuur of voor kinderen. Een kunstwerk houdt altijd iets mysterieus, je kunt ernaar blijven kijken en er steeds iets nieuws in ontdekken. Dat is met het menselijk leven net zo; het is niet beheersbaar en houdt altijd iets onvoorspelbaars."

Voor kunst heb je een zekere dosis talent nodig - is Levenskunst dan wel voor iedereen weggelegd? "Ja", zegt de psycholoog, "volmondig ja. Ik geloof stellig dat we allemaal het vermogen hebben om het goede leven te ervaren. Belangrijk is niet om een beroemd musicus te worden of een groot bedrijf te leiden, maar net zozeer om meer alledaagse talenten te ontplooien. Een talent om onderwijs te geven, of voor iemand te zorgen. Een kassière kan veel voldoening krijgen door servicegericht te zijn; een praatje te maken. Je eigen sterke kanten te ontwikkelen en als mens te groeien: dát is de kunst."

Hoe word ik een levenskunstenaar?
Stop met het streven naar full time geluk. Want dat is juist de voedingsbodem voor veel ongeluk.

Onderzoek je waarden. Waar gaat het jou om in je werk, in relaties? Wat vind je daarin echt belangrijk? En vraag je dan af: Lééf ik daar ook naar?

Schrijf. Af en toe aantekeningen maken over je leven helpt je te reflecteren op wat belangrijk is voor jou.

Vertraag. Neem eens vrij van je werk om te schrijven en te vertragen. Of beslis na een drukke week om niet naar dat feestje te gaan.

Meditatie kan ook een goede manier zijn om te vertragen en te bezinnen.

Maak bewuste keuzes. Durf dingen na te laten die jou niet goed passen.

Zoek de goede mensen op; wijze mensen die jou energie geven en je niet hun mening proberen op te dringen.

Wat is er nog meer te koop?
Onder de parapluterm Levenskunst zijn al veel cursussen en therapieën te vinden. De bekendste en meest populaire van dit moment is mindfulness, waarin cursisten leren zich bewuster te worden en te mediteren. ACT, acceptance and commitment therapy, richt zich op het verkennen van de waarden van de cliënt. Door zich daaraan (meer) te committeren gaan mensen vaak meer zin en bevrediging in het leven ervaren. In de levensverhalenmethode schrijven deelnemers over hun idealen in het leven en over hun eigen sterke kanten. Voluit leven is een populaire training die ter preventie van depressie wordt gegeven. Binnen het onderwijs zijn lessen in geluk schoorvoetend in opkomst, en verder zijn er talloze filosofie- en zelfhulpboeken te vinden. Ook religieuze inspiratiebronnen zoals het boeddhisme kunnen handvatten bieden voor Levenskunst.