Ook ’klein aantal’ collega’s was onzorgvuldig

Slechte naleving van de wetenschappelijke spelregels heeft er 'in belangrijke mate' toe bijgedragen dat Diederik Stapel jarenlang onderzoeksresultaten uit zijn duim kon zuigen. 'De kritische functie van de wetenschap heeft gefaald op alle niveaus', concluderen de drie commissies die de fraude onderzochten in hun vandaag gepresenteerde eindrapport.

Dat is 'geen enkel excuus' voor het verzinnen van gegevens, maar de ontdekking dat het hele controlesysteem in de sociale psychologie van werkvloer tot toptijdschrift niet heeft gewerkt, is 'de belangrijkste bijvangst' van het onderzoek naar de fraude, schrijft de commissie onder leiding van emeritus hoogleraar Pim Levelt.

Niet alleen Stapel, maar ook sommige van zijn co-auteurs schrapten willens en wetens onwelkome meetresultaten, soms zelfs op expliciet verzoek van de beoordelaars ('reviewers') van internationale wetenschappelijke tijdschriften. In haast alle 137 vakartikelen die de commissie bestudeerde, waren dubieuze trucs gebruikt om de uitkomsten van experimenten mooier te maken, zoals het weglaten van proefpersonen of het net zo lang herhalen van een experiment tot er iets uit komt. Trucs, die de auteurs zelf 'niet als onzorgvuldig' zagen.
'Zo doet iedereen dat', kregen de fraudeonderzoekers herhaaldelijk te horen. 'Basisprincipes van wetenschappelijke methodologie werden genegeerd of als irrelevant terzijde geschoven', oordelen de commissies.

Onzorgvuldigheid
In Tilburg, de universiteit waar Stapel decaan was toen hij tegen de lamp liep, heeft de commissie Levelt dan ook nog 'een klein aantal' onderzoekers wegens grote wetenschappelijke onzorgvuldigheid aangemeld bij de rector. Ook sommige promovendi lapten de wetenschappelijke spelregels aan hun laars, maar voor hen heeft de commissie meer begrip: zij zijn nog in de leer.

Inmiddels is er in de sociale psychologie onder druk van de zaak Stapel, maar ook de fraudezaak van de Rotterdamse hoogleraar consumentenpsychologie Dirk Smeesters en een reeks andere incidenten, een beweging op gang gekomen om beter onderzoek te doen. 'Maar men is er nog lang niet', zegt Levelt desgevraagd. De commissie raadt onder meer een grondig zelfonderzoek van de sociale psychologie aan.

Geschokt waren de commissieleden door de gesprekken die ze het afgelopen anderhalf jaar voerden met de sociaal-psychologen uit Groningen, Amsterdam en Tilburg, de drie steden waar Stapel werkte. 'Het is bijna onvoorstelbaar dat co-auteurs die de data (de verzonnen cijfers van Stapel, red.) intensief geanalyseerd hebben of reviewers van de internationaal leidende vakbladen die geacht worden ter zake deskundig te zijn, niet zagen dat een gerapporteerd experiment praktisch vrijwel onuitvoerbaar was, niet in de gaten hadden dat de statistische rapportage niet deugde, en niet merkten dat in de tabellen hele reeksen gemiddelden exact gelijk waren. Vrijwel niets van al de onmogelijkheden, merkwaardigheden en slordigheid werd opgemerkt door al deze lokale, nationale en internationale vakgenoten.'

Schandalig
Vernietigend is Levelt ook over de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar Smeesters werkte, en waar ook cardioloog Don Poldermans wegens fraude werd ontslagen. De universiteit onderzocht enkele artikelen van Smeesters en Poldermans en liet het daarbij: de rest onderzoeken zou veel te ingewikkeld zijn. Schandalig, vindt Levelt: 'De wetenschappelijke literatuur moet gezuiverd worden van alles wat frauduleus is.' De zaak Stapel is de eerste zaak waarbij het gehele wetenschappelijke werk van een fraudeur wordt doorgelicht.

Stapel zelf heeft tegen de commissie verklaard dat hij in zijn optiek in het bestwil van zijn promovendi handelde. In Amsterdam was zijn onderzoek 'grijs', in Groningen ging het 'van grijs naar zwart' en in Tilburg werd de fraude 'steeds gekker en sneller en vreemder', aldus Stapel in het rapport. Tegen Stapel loopt momenteel een gerechtelijk vooronderzoek voor oplichting en valsheid in geschrifte.

Om 15:00 uur gaf Stapel een verklaring. Hieronder beelden van de presentatie van het rapport.