Ο Αρντιάν Ισούφι ήταν 12 ετών όταν πέθανε ο Εμβέρ Χότζα. Ανήκει σε εκείνη τη γενιά καλλιτεχνών που μεταφέρουν στην ενήλικη ζωή τους ατόφιες τις παιδικές και εφηβικές μνήμες από το παρανοϊκό καθεστώς που κρατούσε την Αλβανία δέσμια και περίκλειστη επί δεκαετίες.

Σήμερα, ο Αρντιάν Ισούφι, γεννημένος στα Τίρανα, είναι 42 ετών και στην Αλβανία είναι γνωστός από τις εικαστικές δράσεις του και την εθνική συμμετοχή του σε Μπιενάλε. Αυτές τις μέρες παρουσιάζει στο Εθνικό Μουσείο των Τιράνων ένα δικό του εικαστικό πρότζεκτ, μια εγκατάσταση που οργανώνεται, εμπνέεται και ορίζεται από τον πυρήνα της: το εκμαγείο του Εμβέρ Χότζα. Ο δικτάτορας πέθανε το 1985 και έως πολύ πρόσφατα το όνομά του δεν ήταν μέρος του δημόσιου διαλόγου. Τώρα, ο Αρντιάν Ισούφι μεταφέρει για πρώτη φορά ένα συμβολικό θραύσμα ιστορικής μνήμης και το εντάσσει στην εγκατάστασή του με τίτλο «Anti-homage». «Η εγκατάσταση είναι μια σύνθεση από ιστορικά και εικαστικά συστατικά και φέρνει για πρώτη φορά σε κοινή θέα αυτό το μοναδικό κατασκεύασμα: τη νεκρική μάσκα του δικτάτορα Εμβέρ Χότζα», σχολιάζει ο Αρντιάν Ισούφι.

Ο Αλβανός καλλιτέχνης έχει δημιουργήσει έναν τόπο στεγανό μέσα στον οποίο ο επισκέπτης μόνος (και όχι ομάδα ή πλήθος) προσέρχεται σε έναν κόσμο κλινικής σιωπής. Παραπέμπει στους κλωβούς μνήμης (π.χ. Μουσείο Ολοκαυτώματος Βερολίνου ή στα ερεβώδη δωμάτια του Μίροσλαβ Μπάλκα στην Tate Modern, 2009) και επενεργεί στο υποσυνείδητο με τρόπο άμεσο και καίριο. Στην περίπτωση των Τιράνων, ο επισκέπτης καθώς εισέρχεται στην εγκατάσταση του Αρντιάν Ισούφι νιώθει να τον καταπίνει το νεφελώδες, λευκό περιβάλλον που στερεί τις αισθήσεις από ήχο και ποικιλία. Στο κέντρο και στην ευθεία του βλέμματος, αιωρείται ως οπτασία ή ψευδαισθητικό είδωλο το εκμαγείο του Εμβέρ Χότζα. Αυτή η λειτουργία επιδρά πιθανώς στους Αλβανούς με έναν τρόπο που εμπεριέχει στοιχεία βίας και παλινδρόμησης. Είναι ένα καθαρτήριο, βωμός, εξομολογητήριο και αποδομημένο μαυσωλείο. Εντέλει, το «Anti-homage» έρχεται σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία το κοινό μπορεί να αντιμετωπίσει το τραυματικό παρελθόν ως μέρος μιας διαδικασίας εγκεφαλικής τέχνης.

Είναι ίσως η αναγκαία συνθήκη που γεννά η χρονική πρόοδος μιας γενεάς. Δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι μόλις στα τέλη του 2014 ο πρωθυπουργός Εντι Ράμα άνοιξε για το κοινό τα μπούνκερ του Εμβέρ Χότζα.