De psychologische wetenschap in Nederland krijgt een imago-probleem. Opnieuw is een hoogleraar tegen de lamp gelopen wegens discutabel onderzoek. Dit keer is het professor Dirk Smeesters van de Erasmus Universiteit Rotterdam. De Vlaming Smeesters haalde gegevens die hem niet bevielen uit de onderzoeksresultaten. Hij noemt dat eufemistisch ‘ datamassage’.

Smeesters, hoogleraar consumentengedrag, haalde geregeld de krantenkoppen met opvallende onderzoeksuitkomsten. Zo ontdekte hij dat mensen met slordige bureaus effectiever werken. En mensen die aan de dood denken, snoepen meer. Deze uitkomsten staan vooralsnog overeind, maar de Rotterdamse universiteit heeft twee andere artikelen van Smeesters wél teruggetrokken. Onder meer over de invloed van kleuren. Smeesters heeft vorige week ontslag genomen.
 
De gevallen hoogleraar heeft toegegeven dat hij bij sommige onderzoeken de data van een aantal proefpersonen had weggelaten zodat het effect dat hij wilde aantonen werd versterkt. Dat zou wel vaker gebeuren in zijn vakgebied (marketing) en in de sociale psychologie. Kwestie van datamassage.

Absoluut verboden
De Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen (KNAW) reageerde als door een adder gebeten. KNAW-directeur Hans Clevers noemt datamassage ‘buitengewoon kwalijk’. Wat Smeesters heeft gedaan, mag absoluut niet, zegt Clevers.

Hij heeft er ook geen goed woord voor over dat Smeesters blijft volhouden dat deze manier van gegevens selecteren vaak voorkomt in de onderzoekscultuur. In november moest hoogleraar Don Poldermans vertrekken bij het Erasmus Medisch Centrum omdat hij gegevens uit z’n duim had gezogen.

Megafraude
Maar het grootste wetenschappelijke fraudegeval in Nederland speelt zich af rond de voormalige Tilburgse hoogleraar Diederik Stapel. De hoogleraar psychologie viel vorig jaar door de mand.

Inmiddels is gebleken dat hij bij 12 van de 20 artikelen uit zijn periode bij de Universiteit van Tilburg, verzonnen gegevens heeft gebruikt. Het betekende de pijlsnelle ondergang van een professor die veelvuldig de media haalde. Onder meer met de ‘ontdekking’ dat vleeseters hufteriger en egoïstischer zijn dan vegetariërs.

Smeesters zegt dat hij géén Stapel is, omdat hij anders dan zijn Tilburgse collega géén gegevens heeft verzonnen. Wel geeft hij toe dat hij zijn twijfelachtige werkwijze had moeten rapporteren.

Onstilbaar
Al met al lijkt het wel of wetenschapsfraude in Nederland iets van de laatste tijd is. En specifiek iets van de psychologische wetenschap en andere wetenschappen waar veel gegevens over het menselijk gedrag worden verzameld en geïnterpreteerd.

Media lijken een onstilbare behoefte te hebben aan smeuïge onderzoeksuitkomsten. Sommige wetenschappers komen daardoor misschien in de verleiding in hoog tempo onderzoeksresultaten uit te scheiden en te verwerken tot een uitkomst die er bij de media ingaat als zoete koek.

Toch is het volgens KNAW-president Clevers niet zo dat er nu ineens meer wordt gefraudeerd. ‘Zolang als de wetenschap bestaat, zijn er mensen die het niet zo nauw nemen met de regels.' En onder hen zijn roemruchte, frauduleuze wetenschappers.

Zoals de Koreaan Woo-Suk Hwang die in 2005 wereldnieuws werd omdat hij er als eerste in zou zijn geslaagd menselijke stamcellen te klonen. Dat was onder meer van belang bij de ontwikkeling van een mogelijk onderzoek tegen alzheimer. Het was het eerste succes van kloontechniek bij mensen. In 2006 werd duidelijk dat Hwang de onderzoeksresultaten had verzonnen.

Luiheid
Soms lijken wetenschappers zelfs geen enkele moeite te doen hun fraude te verdoezelen. Dat was het geval bij de Noor Jon Sudbø. Die publiceerde een reeks opzienbarende artikelen over kanker, tot hij in 2006 tegen de lamp liep. Het laatste artikel verscheen in het gerenommeerde medische blad The Lancet. Sudbø bleek de gegevens van 900 patiënten te hebben verzonnen. 250 Van deze fictieve patiënten hadden dezelfde geboortedatum.

Bij de universiteiten in Nederland is de discussie opgelaaid hoe datamassage en andere fraude kunnen worden voorkomen. Bij de Erasmus Universiteit gaan stemmen op om een protocol in te stellen voor verzameling en opslag van data. Zo zouden onderzoekers verplicht moeten worden om gegevens minstens vijf jaar te bewaren. (Smeesters zegt dat gegevens zijn verdwenen door een crash van een harde schijf en tijdens een verhuizing.)

Universiteiten en onderzoeksinstituten gaan de handel en wandel van wetenschappers meestal niet na voordat ze worden benoemd. Terwijl dat bij veel functies bij de overheid wel het geval is. Maar de Rotterdamse rector-magnificus prof. dr. Henk Schmidt voelt er niet voor de onderzoekers te onderzoeken. ‘Het systeem is gebaseerd op vertrouwen.’