Temel İsnat Hatası

Wikipedia'nın şöyle bir faydası da var: Türkçe karşılığını bilmediğim teknik bir terimi Wikipedia'da arıyorum. Genellikle buluyorum. Sonra Türkçe sayfaya geçiyorum. Türkçe sayfalar genellikle pek doyurucu olmasa da, hiç değilse başlıktan, terimin Türkçe karşılığını öğrenebiliyorum. Teknik jargon, ne de olsa, her zaman kelime kelime tercüme etmekle elde edilemiyor.
Fundemental Attribution Error kavramı için de aynı şeyi yaptım. Ama işe yaramadı. Çünkü kavramın Türkçe sayfası yok. Neden dersiniz?
***
Psikoloji Sözlüğü kavramı, Temel Yükleme Hatası diye çevirmiş ve şöyle açıklamış: Başkalarının davranışlarını açıklarken, mizaç (kişilik özellikleri, ahlaki değerleri ve inançları gibi) etkenlerin rolünü abartma ve duruma bağlı (ekonomik zorluklar, toplumsal baskı, yoksunluk, çevre koşulları gibi) etkenlerin rolünü küçümseme eğilimi. Ben, anlaşılacağını tahmin ettiğim sebeplerle, Temel İsnat Hatası demeyi tercih ettim.
Mesela Türkiye'de kadın ve uyuşturucu ticaretinde rol alanların, gasp ve hırsızlık suçlarını işleyenlerin ekseriyetinin Kürtler olduğunu gösteren istatistiklerle dolu metinler dolaşır ara sıra İnternette. İma bellidir. Kürtler suça yatkındır ve memleketteki uygunsuzlukların çoğu onların suça yatkınlığı yüzündendir. Temel isnat hatası, aha işte tam da böyle bir şey. İstatistiklere bakınca zannedersiniz ki, toplumu Kürtlerden bir temizleyebilirsek, memlekette kadın ve uyuşturucu ticareti, gasp, hırsızlık filan kalmayıverecek.
Sonradan AKP mebusu olmuş bir arkadaşım, Amerika'ya gitmeden önce, zencilere muhabbet duyardı. Amerika'da birkaç yıl yaşadı, döndü. Zencilerden nefretle değilse de bariz bir aşağılamayla söz etmeye başladı. Basketbol oynamak ve caz yapmak dışında namuslu hiçbir faaliyetleri yoktu zencilerin. Takdir edersiniz ki, bunlar da öyle pek dişe dokunur faaliyetler değil. Ama asıl mühimi, Amerika'daki bütün uygunsuzluklarda zenciler başroldeydi. Filan. Kürtler ve zenciler hakkındaki istatistikler doğru. Ama güçlü bir el Kürtleri ve zencileri ayıklayabilse, Türkiye'de ve Amerika'da suç azalmayacak. Aynı işleri, bu defa başkaları işleyecek. Çünkü o işler işlenecek.
Temel isnat hatası kavramı bize, doğru istatistikleri yanlış faktörlere isnat ettiğimizi söylüyor. Kabahatli olan Kürtlük veya zencilik değil. Aksine, eğer kabahatler sosyal gruplar arasında eşitsiz dağılmışsa, toplumun işleyişinde bir sıkıntı olduğu söylenebilir. Kürtlerin ve zencilerin şartlarında bir anormallik, bir biçimsizlik olduğunu, aynı istatistiklere bakarak emniyetle söyleyebiliriz.
***
Mesele elbette sadece Kürtlükle sınırlı değil. Geçen yıl Eskişehir'in tramvay sistemini denetleyen Fransız yetkili, ülkesine döndükten sonra Büyükerşen'e bir mektup yazdı. Avrupa'nın dört yanında benzer sistemleri denetleyen adam, mektubun bir paragrafını Eskişehirlilerin Vandallıktan uzaklığına övgülere ayırmıştı. Bu hususta Eskişehirliler biricik değil. Ankara, İstanbul, İzmir metroları da Avrupa'daki muadillerinden temiz. Ama biz nasıl biliyorduk? Bizim halkımız Vandal değil miydi? Belediye otobüslerine çok hoyrat davranan aynı insanlar değil mi?
Birileri memleketin geri kalmasını yıllarca İslam'a, toplumun Müslüman kimliğine isnat etti. Hala ediyor da artık bunu uluorta dile getirmiyor. Başkaları Türklüğü, komünistliği, erkekliği mahkum etti. Akla gelen her kimlik, uygun istatistikler bulunup yargılandı memlekette. Şimdilerde moda, faturayı Cumhuriyete, yani cumhuriyetçilere çıkarmak. Kimin gücü kime yetiyorsa yani.
Kimlikler zannedildiği kadar belirleyici değil. Zaman yazarlarının şımarıklığı ve küstahlığı mesela, Müslümanlıklarından filan kaynaklanmıyor. Bilenler bilir, eskiden böyle, 1940'ların Ulus yazarlarının edasıyla yazmıyorlardı.
Wikipedia'nın Türkçe sayfalarında Temel İsnat Hatası diye bir başlığın mevcut olmaması, bizim böyle bir dertten mustarip olmamamız yüzünden değil anlaşılan. Bunu bir dert olarak görmüyor olmamızdan. O kadar içimize işlemiş ki isnat hatası, hata olarak bile görmüyoruz.

 

Leave a Reply