Geçtiğimiz ay birçok yayın organında yer alan "Para kullanmayı öğrenince fuhuşa başladılar" başlıklı haberde Yale Üniversitesi'nden iki araştırmacının kapuçin maymunlarına para kullanmayı öğretmesiyle elde ettikleri ilginç sonuçlara dikkat çekiliyordu
(İLGİLİ HABER İÇİN LÜTFEN TIKLAYIN) Özellikle mikro-iktisat ve evrimsel psikoloji ile ilgilenenler için bu bayat bir haberdi ve yeri de magazin sayfaları değildi. Primatlar üzerinde yapılan buna benzer birçok araştırmanın ideolojik yanı da liberal aksiyomların desteklenmesine yönelik: Bir insan doğasının kabulü ve kapitalist ilişkilerin buna uyumunu vurgulayan bilindik tezler. İnsan davranışları ile insanla evrimsel akrabalık bağı olan primatların bencillik, çıkar gütme, tercih, karar verme rasyonalitelerinin karşılaştırılması ile elde edilen sonuçların "insanın doğası"nı kanıtlaması bekleniyor: Tabii ki her ideoloji egemen olmak için önermelerini doğal gerçeklikler gibi sunmak zorunda. Primatlar üzerinde bu yönde yapılan çalışmaların tarihi, haberde adı geçen araştırmacılarınki dahil, yıllar öncesine dayanmasına rağmen araştırma sonuçları Türkiye'deki liberal çevrelerde suskunlukla karşılanıyor. Bunun sebebini liberallerle muhafazakârlar arasındaki ittifaka bağlamak mümkün: Araştırmalar aynı zamanda evrim teorisine ilişkin sonuçlar da üretiyor. Liberallerdeki dogmatizmi bu ittifakı gözetmeden açıklamak kolay değil.
Sözü edilen haberde belirtildiği üzere Yale Üniversitesi'nden ekonomist M. Keith Chen ve psikolog Laurie R. Santos, dünyanın en bencil hayvanlarından kapuçin maymunlarına para kullanmayı öğretmişler. Yedi aylık eğitim sonrası maymunların para karşılığında üzüm, elma ve jelibon satın alabildikleri gözlemlenmiş. Chen'in söyledikleri kapuçinlerin tüketim kültürüne yabancı olmadıklarını ortaya koyuyor: "Kapuçinler yemek yemek ve seks yapmaya odaklı küçük bir beyne sahip... Önlerine ne çıkarsa yiyorlar. Onlara sabahtan akşama kadar şekerleme verebilirsiniz. Yediklerini kusup tekrar yemek için yanınıza gelirler" Araştırmada maymunların bütçe hesaplamasının, insanlarınınkine mükemmel bir benzerlik gösterdiği anlaşılmış. Daha çok jelibon almak isteyen kapuçinlerin, üzümden kısmaya başladığı gözlemlenmiş. Para kullanmanın ardından kumar oyunları da öğretilen maymunlar hakkında Chen şu değerlendirmelerde bulunuyor: "İnsanların yaptığı gibi saçma kararlar veriyorlardı...
İstatistiksel olarak kapuçinleri birçok borsa yatırımcısından ayırt etmek olanaksız." Haberde maymunların para yerine geçen ortası delik diskleri alışveriş ve kumarın yanı sıra başka amaçlar için de kullandığı belirtiyordu.
Bir araştırmacı, iki maymunun kendilerine dağıtılan paraları seks karşılığında değiş tokuş ettiğine tanık olmuştu. Seks sona erdikten sonra paraları alan maymunlar araştırmacıların yanına gelerek kazandıklarıyla üzüm alıyorlardı. Kapuçinler araştırmacılara zor anlar da yaşatmışlardı: "Bazıları, para dağıtımı sırasında daha fazla disk çalmaya çalıştı. Bazıları da para disklerinin konduğu sepetlere saldırdı. Bunu gören diğerleri de aynı şeyi yapınca, kısa süreli kaos ortamları yaşandı."
Haber böyleydi ve araştırma sonuçları beyaz adamın ağzından veriliyordu. Araştırmaya katılan kapuçinlerin yaşadıkları deneyime ilişkin gözlemlerine yer verilmemesi sadece etik bir sorun değil, aynı zamanda araştırmanın bilimselliğine gölge düşüren bir tavırdı. Oysa kapuçinlerden biri, araştırmacıların paranın farklı işlevlerini göz önünde tutmadıklarını, paranın sadece değişim aracı olarak ele alınmasıyla kapuçinlerin davranışından insanlara dair sonuçlar üretilemeyeceğini iddia etmişti. Toplumsal işbölümü gelişmeden para kullanımının anlamsız olduğunu belirten kapuçinin topluluktan dışlandığı belirtiliyor.
Kapuçinlerin büyük çoğunluğu ise bu kadar olumsuz düşüncelere sahip değil: Bir kapuçin, ister jelibon, isterse üzüm alabileceğini vurgulayarak, "Beni hiç kimse zorlayamaz. O zaman özgürüm. Değişim sırasında eşdeğerleri birbiriyle değiştiriyorum o zaman karşımdakinin erkek ya da dişi ve yahut herhangi bir öteki olması fark etmez.
Öyleyse parasal sistem eşitliği beraberinde getirir" diye konuştu. Yaşanan kaosu değerlendiren bir başkası ise ekonomik etkinliklerde özgür olunmak şartıyla kaosu önleyecek bir otoritenin mutlaka bulunması gerektiğini, ekonomik sistemin sürekliliği için de özgürlüklerin sınırlandırılabileceğini belirtti. Para disklerinin bulunduğu sepete yapılan saldırıyı özelleştirme olarak değerlendiren kapuçin ise fuhuş konusuna formüle ettikleri ilkeyle açıklık getirmeye çalıştı: "Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler."
Araştırmacılar haberin Türkiye'de yayımlanmasından şikâyetçi. Yaklaşık bir aydır telefonlarının susmadığını belirten araştırmacılar, Türkiye'deki medya kuruluşlarının "vesayet" ve "sivilleşme" diyebilen kapuçin taleplerini karşılayamayacaklarını dile getiriyorlar.
Araştırmanın liberalizmin kaynağına ışık tutması açısından oldukça önemli olduğunu belirten bilim insanları, liberal solun nereden türediğini anlamak konusunda bilimin çaresiz kaldığını söylüyorlar.
İlker Kılıç