Vorig jaar september sloeg het nieuws in als een bom: de Tilburgse hoogleraar sociale psychologie Diederik Stapel bleek op grote schaal fraude te hebben gepleegd met onderzoeksgegevens. Inmiddels hebben drie commissies zijn publicaties bestudeerd en zijn ze tot de conclusie gekomen dat hij met zeker 55 artikelen en 10 boekhoofdstukken heeft gefraudeerd. Bij 10 artikelen, waarvan er twee ook als hoofdstuk in een boek zijn gepubliceerd, bestaat een sterk vermoeden van fraude.
Woensdag presenteren de commissies hun eindrapport. Hans Clevers, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), spreekt van een 'fenomenale fraude'. 'Ik kom uit een totaal ander vakgebied dan Stapel (geneeskunde, red.), maar ik word er op internationale congressen op aangesproken. Iedereen weet ervan.'
Clevers heeft de indruk dat wetenschapsfraude tegenwoordig sneller aan het licht komt, doordat er in alle lagen van de maatschappij, dus ook in de wetenschap, meer behoefte is aan transparantie en integriteit. 'Mensen pikken het niet meer dat er gefraudeerd wordt met publiek geld, of dat ze slordig te werk gaan, ook als dat onbedoeld is. Daarnaast is er het zelfreinigend vermogen van de wetenschap. Als collega's denken dat er iets niet pluis is, trekken ze aan de bel', verzekert Clevers. 'Daar kennen we een heldere vertrouwensprocedure voor. Alleen heeft dat bij Stapel wel erg lang geduurd', voegt hij eraan toe.
Volgens Clevers is een vakgebied als de sociale psychologie meer dan andere disciplines kwetsbaar voor dit soort fraude, omdat de onderzoeken moeilijker reproduceerbaar zijn en dus minder makkelijk te controleren. 'In de bètawetenschappen heb je dat probleem veel minder. De vraag rijst nu: is de sociale psychologie wel volwassen? Die vraag stellen mensen in het vakgebied zich nu ook.' Volgens Clevers komt fraude van deze omvang niet heel vaak voor. 'Eens in de 10 tot 20 jaar, zijn de schattingen.'
De website Retractionwatch houdt de terugtrekkingen van Stapels artikelen bij.
Nadat de fraude van Stapel aan het licht kwam, zijn nog drie andere onderzoekers op het matje geroepen wegens wetenschappelijk onverantwoord gedrag: een Nijmeegs arts die sjoemelde bij het invullen van scorelijsten over pijnbeleving; internist en vasculair geneeskundige Don Poldermans die slordig zou hebben gewerkt en onjuist gerapporteerd en hoogleraar consumentengedrag en samenleving Dirk Smeesters. Die nam ontslag nadat was uitgekomen dat hij in twee artikelen data zodanig geselecteerd had dat de gezochte effecten statistisch significant werden.
Daarnaast wordt een oud-hoogleraar politieke antropologie van de Vrije Universiteit in Amsterdam verweten dat hij een klooster heeft verzonnen, maar dat is niet bewezen.
De ontmaskering van een fraudeur
Jarenlang is hij ermee weggekomen maar in september vorig jaar viel het doek definitief in het toneelstuk dat hoogleraar sociale psychologie Diederik Stapel al tijden opvoerde. Professor Stapel bleek op grote schaal onderzoeksgegevens te hebben gemanipuleerd, ogenschijnlijk zonder dat iemand ervan afwist, ook zijn naaste collega's niet. Een overzicht van de gebeurtenissen.
Eind augustus 2011: Drie jonge onderzoekers verdenken hun opleider Diederik Stapel van fraude met onderzoeksgegevens. Ze lichten rector magnificus Philip Eijlander van de universiteit van Tilburg in. Die onderzoekt de beschuldigingen.
7 september 2011: De vermoedens van de pupillen van Stapel blijken terecht. De Universiteit van Tilburg maakt bekend dat Stapel per direct op non-actief is gesteld, omdat hij fictieve gegevens gebruikt zou hebben in zijn publicaties. Een commissie wordt opgericht die de fraude zal gaan onderzoeken (de commissie-Levelt).
9 september 2011: De Rijksuniversiteit Groningen (RUG), voormalig werkgever van Stapel, maakt bekend ook mee te zullen werken aan het onderzoek van de commissie-Levelt. Ook de Universiteit van Amsterdam, waar Stapel is gepromoveerd, werkt mee aan het onderzoek.
31 oktober 2011: De commissie-Levelt presenteert tijdens een persconferentie haar eerste bevindingen. De commissie spreekt van fraude van ongekende omvang. Stapel blijkt in zeker 30 artikelen in wetenschappelijke tijdschriften data verzonnen te hebben. Bij tientallen publicaties bestaan serieuze verdenkingen. De wetenschapswereld reageert geschokt. Stapel zelf wil alleen schriftelijk reageren. Hij stelt dat hij gefaald heeft, dat hij zich schaamt en er spijt van heeft. De universiteit van Tilburg en de Rijksuniversiteit Groningen kondigen aan dat ze gezamenlijk aangifte gaan doen tegen Stapel. Ze beschuldigen hem van valsheid in geschrifte en oplichting.
9 november 2011: Diederik Stapel levert vrijwillig zijn doctorstitel in, die hij verkregen heeft aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij in 1997 is gepromoveerd.
27 maart 2011: De commissie-Levelt presenteert een eerste overzicht van de publicaties waarin fraude is vastgesteld. Het gaat om 12 van de 20 onderzochte artikelen en 3 bijdragen aan boeken. Dit aantal loopt op bij elke tussentijdse rapportage. Naast de commissie-Levelt doen ook de commissies-Noort en -Drenth onderzoek naar het werk van Stapel, respectievelijk uit zijn Groningse en Amsterdamse tijd.
2 oktober 2012: De Fiscale opsporingsdienst FIOD onderzoekt of Stapel de overheid heeft opgelicht door subsidie aan te vragen voor onderzoek waarbij hij heeft gefraudeerd met onderzoeksgegevens.
5 november 2012: De commissies die onderzoek doen naar het werk van Stapel publiceren de complete lijst van publicaties waarin is gesjoemeld. Stapel blijkt gefraudeerd te hebben in zeker 55 van de 130 onderzochte artikelen en in 10 boekhoofdstukken. Daarnaast is volgens de commissies een sterk vermoeden van fraude in 10 artikelen, waarvan er 2 ook als boekhoofdstuk zijn gepubliceerd.