<!-- -->

Echt of een illusie'Prominente wetenschappers hebben het bestaan van de vrije wil afgeschreven. Psycholoog John Bargh stelt dat 99,4% van alle psychologische reacties zonder wil of bewustzijn verlopen, hersenonderzoeker Viktor Lamme ziet gedrag als het product van aangeleerde reflexen. Dick Swaab noemt de vrije wil 'niet meer dan een plezierige illusie'.

Bevreemdend, vond Kolk, die enkele jaren geleden al een dik wetenschappelijk boek publiceerde over de kwestie. 'Ik dacht dat we dit punt in de discussie al wel voorbij waren, maar we zijn schijnbaar blijven steken.' Op de actuele discussie speelt hij in met zijn nieuwe meer publieksgerichte boek De Vrije Wil is geen Illusie, waarmee Kolk zich ook in de strijd mengt. Kolk: 'Ik vond het tijd om stelling te nemen. In het boek ga ik in op Swaab, Lamme, Bargh, Dijksterhuis en Baumeister en zet mij af tegen de gedachte dat we geregeerd worden door onbewuste, automatische processen en dat de vrije wil niet of amper bestaat. Je kunt je bewust worden dat je iets wilt. Dat bewustzijn is geen illusie, er ligt een (onbewust) hersenproces aan ten grondslag.'

Worstelen Het prettig leesbare boek is een uitvloeisel van studies naar taalstoornissen waar de Nijmeegse emeritus  hoogleraar tijdens zijn lange carrière bij betrokken was, maar ook op observaties uit de praktijk en de geschiedenis van de (neuro)psychologie.  'Ik begon in de jaren zeventig te werken met mensen met een hersenbeschadiging. Onderdeel van het onderzoek dat wij deden  is dat de patiënt verschillende taken uit moet voeren. Wanneer dat lukt, is er in dat deel van het brein geen beschadiging, lukt het niet, is er wel sprake van beschadiging. Als je vervolgens de theorie van Swaab volgt, zijn er twee mogelijkheden: je kunt de taak wel of niet uitvoeren. Je hebt immers geen vrije wil en wordt dus beperkt door de mogelijkheden van je brein. Uiteraard kunnen ze sommige dingen wel en anderen niet en dat vertelt je iets over de functie van de beschadigde hersengebieden. Maar er is meer. Als je met deze mensen werkt zie je dat ze het wel proberen. Ze worstelen met de taak, zijn zich dus bewust dat ze tekort schieten en proberen er het beste van te maken.'

Vuur Ook verwijst Kolk naar een ander voorbeeld: de onvrijwillige reflexbeweging die je hebt als je hand te dicht bij vuur komt. Een onbewuste actie, maar geen dwingende reflex. 'Iemand kan vrijwillig zijn hand in het vuur steken, bijvoorbeeld om een kostbaar document te redden', schrijft Kolk in zijn boek. De onbewuste reflex wordt door de bewuste wens - het stuk uit het vuur pakken - overschreven. 'Het onbewuste is sterk, maar we moeten het niet overschatten. Op het moment dat een conflictsituatie ontstaat (waarbij de noodzakelijke actie anders is dan de ingesleten automatische actie) dan wordt de noodzakelijke reactie doorgedrukt.  / Mark Merks, foto Well_Lucio (Creative Commons)

De vrije wil is ook onderwerp van discussie tijdens de Maand van de Filosofie. Vanavond heeft op de campus het filosofisch festival De Ziel van Nijmegen plaats. Zie voor meer informatie deze link.