Την επόμενη φορά που θα σας κατηγορήσουν ότι «χαζολογάτε» στο facebook και ξημεροβραδιάζεστε ασκόπως μπροστά στον υπολογιστή, απαντήστε χωρίς περιστροφές ότι εργάζεστε. Αν σας αμφισβητήσουν, παραπέμψτε τους στο συγγραφικό πόνημα των Antonio Casilli και Dominique Cardon «Qu’est-ce que le Digital Labor? » [«Τι είναι η ψηφιακή εργασία;»]. «Κάθε μας δημοσίευση, κάθε σχόλιο ή ακόμα και σύνδεσή μας σε εφαρμογή του κινητού ή σε κάποιο από τα κοινωνικά δίκτυα πρέπει να θεωρείται κάτι ανάλογο με εργασία», εξηγεί στην «Κ» κατηγορηματικά ο Ιταλός κοινωνιολόγος Antonio Casilli, ένας από τους δύο συγγραφείς του βιβλίου, καθηγητής στο Paris Tech (Paris Institute of Technology) και συνεργάτης ερευνητής στο EHESS (Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales).

Εως σήμερα μπορεί να θεωρούσαμε τους χρήστες του διαδικτύου «καταναλωτές», στην ουσία όμως αποτελούν την κινητήριο δύναμή του. «Οτιδηποτε μοιραζόμαστε στο διαδίκτυο, όχι μόνο αφήνει ανεξίτηλα “ίχνη’ αλλά θέτει σε εγρήγορση μια ολόκληρη παραγωγική διαδικασία», περιγράφει ο κ. Casilli. «Χωρίς τους χρήστες το Ιντερνετ και οι μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες δεν θα είχαν λόγο ύπαρξης». Ουσιαστικά, αυτό αφορά κάθε μορφή διαδικτυακής παρουσίας μας στο Ιντερνετ: από ένα απλό κλικ για να δηλώσουμε ότι επικροτούμε κάτι μέσω του like στο facebook ή του RΤ στο Twitter έως ένα κείμενο που θα ανεβάσουμε στο προσωπικό μας blog, μια φωτογραφία στο Instagram, το προφίλ του σπιτιού που υπενοικιάζουμε μέσω airbnb. Αρκεί να φανταστούμε τι θα συνέβαινε αν για ένα 24ωρο κατεβάζαμε όλοι τα χέρια μας από τα πληκτρολόγια εν είδει απεργίας… Θα κατέρρεε το σύστημα ή όχι;

Η Google ή το facebook από την καθημερινή μας δραστηριότητα «βγάζει» χρήματα, «από τη διαφήμιση που στηρίζεται στα προφίλ μας, από τα οποία εξάγονται συμπεράσματα για τις κοινωνικές και πολιτικές μας προτιμήσεις». Εξ ου και εμφανίζονται μπροστά μας διαφημίσεις «κομμένες και ραμμένες» στα γούστα μας. «Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η ύπαρξη, η λειτουργία και η βιωσιμότητα όλων αυτών των ιστοσελίδων στηρίζεται στη δική μας δραστηριότητα, εμείς δίνουμε τροφή στους αλγορίθμους», υπογραμμίζει ο Ιταλός κοινωνιολόγος. «Και οτιδήποτε παράγει αξία αποτελεί μορφή εργασίας».

Ο ίδιος παρομοιάζει την εργασία αυτήν με τις εργατοώρες μιας μητέρας και νοικοκυράς που τα καθήκοντά της αντιστοιχούν σε μια μορφή αδήλωτης εργασίας προς όφελος της οικογένειάς της, που συνήθως υπερβαίνουν αυτά μιας οριοθετημένης εργασίας οκταώρου.

Επομένως, στο σύγχρονο ψηφιοποιημένο εργασιακό περιβάλλον εργαζόμαστε επτά μέρες την εβδομάδα, τα δεδομένα μας «αναπαράγονται» ακόμα και όταν κοιμόμαστε ή κάνουμε τζόκιγκ, ενώ βέβαια συνεχίζουμε την εν λόγω άτυπη εργασία μας ακόμα και στις διακοπές – ίσως, μάλιστα, οι ένθερμοι χρήστες των κοινωνικών δικτύων ως αδειούχοι «χτυπούν» περισσότερες υπερωρίες!

«Η ψηφιοποιημένη εργασία συνεπάγεται κατ’ ουσίαν μιαν αδιάκοπη προέκταση του πεδίου εργασίας στον χωροχρόνο», παρατηρεί ο Casilli. H εργασία λαμβάνει χώρα εκτός των παραδοσιακά ορισμένων χώρων εργασίας: μπορούμε να γράφουμε από το κρεβάτι ή την παραλία, χωρίς αυτό να μειώνει την αξία της δουλειάς μας – τα κέρδη, δηλαδή, που μπορεί αυτή να αποφέρει στις εταιρείες-κολοσσούς του διαδικτύου. «Οι ίδιες οι εταιρείες ασχολούνται ενδελεχώς με τη δραστηριότητά μας, την οποία αναλύουν συνεχώς, προσδίδοντάς της συνεπώς συγκεκριμένη εμπορική αξία». Αυτό αποτελεί, άλλωστε, και ένα βασικό αντεπιχείρημα έναντι όσων ισχυρίζονται ότι η δραστηριότητα στο Ιντερνετ δεν αποτελεί δουλειά, αλλά διασκέδαση του χρήστη.

Η Amazon, που διαθέτει το σύστημα Mechanikal Turk, έχει ξεκινήσει να πληρώνει τους χρήστες έναντι cents για ορισμένα τακτικά καθήκοντα, όπως συμπλήρωση ερωτηματολογίων, οργάνωση των playlists κ.λπ.

«Βέβαια, αυτή την τακτική την καθιέρωσε όχι από διάθεση ανταμοιβής των χρηστών, αλλά στοχεύοντας στην ταχύτερη επέκταση της ιστοσελίδας», επισημαίνει ο Casilli.

Μεταξύ των χρηστών μπορούμε, σύμφωνα με τον Casilli, να διακρίνουμε δύο κατηγορίες: τους συνειδητούς, που με τη θέλησή τους «τρέφουν» το σύστημα με πληροφορίες, και εκείνους που το κάνουν ασυνείδητα.

«Τα όρια μεταξύ των δύο κατηγοριών είναι δυσδιάκριτα. Ουσιαστικά όλοι μας έχουμε μοιραστεί δεδομένα, άλλοτε συνειδητά άλλοτε ασυνείδητα». Μια φωτογραφία των διακοπών που αυθόρμητα μοιραζόμαστε με τους «διαδικτυακούς» μας φίλους μπορεί να θεωρηθεί ως κίνηση «στρατευμένης» βούλησης. «Ας μην ξεχνάμε ότι το σύστημα αποθηκεύει τις γεωγραφικές συντεταγμένες όπου βρισκόμαστε τη στιγμή λήψης της φωτογραφίας, την ημερομηνία, τον τύπο της φωτογραφικής μηχανής, τη διεύθυνση του υπολογιστή μας κ.λπ.». Πόσο διαφορετική θα μπορούσε άραγε να είναι η συμπεριφορά μας αν το facebook, αντί να μας ρωτάει καθημερινά «τι σκεφτόμαστε», μας έθετε το ερώτημα αλλιώς: «Θέλετε να μοιραστείτε αυτό που σκέφτεστε με την παγκόσμια διαδικτυακή κοινότητα»;

Κάπου εκεί επανέρχεται το ζήτημα της χρήσης των προσωπικών μας δεδομένων. «Ακόμα και αν είμαστε ανενεργοί ή διαγράψουμε, για παράδειγμα, τον λογαριασμό μας στο facebook, τα προσωπικά μας δεδομένα εξακολουθούν να υπάρχουν και να κυκλοφορούν», απαντά ο Casilli. «Απαξ και εγγραφούν σε οποιαδήποτε πλατφόρμα δεν εξαφανίζονται ποτέ». Φτάνει συχνά να έχουμε κάνει αναζήτηση κάποιου προϊόντος σε ένα e-shop, ώστε αυτό να μας αποστέλλει στο εξής καθημερινά newsletter με προσφορές. Ο χρήστης δύσκολα μπορεί να το αναχαιτίσει, αρχικά πρόκειται για emails, τα οποία δεν επιδέχονται απάντησης (no-reply), ή βρίσκεται αυτόματα μπροστά στους περίφημους «όρους χρήσης». «Είναι ένας αγώνας που δεν μπορεί να κερδηθεί», λέει εμφαντικά ο ίδιος.

Ο Casilli δεν ασχολείται με την ηθική πλευρά της χρήσης του διαδικτύου, ούτε δαιμονοποιεί την τεχνολογία. «Δεν είμαι αρνητής της, τουναντίον», διευκρινίζει, «ως χρήστης αλλά και ως επιστήμονας είμαι εξαιρετικά ανοικτός στην τεχνολογία, έχω προφίλ στις περισσότερες από τις σελίδες που σας ανέφερα».

Το φιλοσοφικό ερώτημα που τίθεται, επομένως, για τον Ιταλό κοινωνιολόγο και άλλους συναδέλφους του είναι σε ποιο βαθμό το «μοίρασμα» παράγει κοινά αγαθά και σε ποιο βαθμό αυτά μπορούν να προστατευθούν και να ρυθμιστούν. «Αυτή η αξίωση εγείρει πολλές δυσκολίες –νομικές και τεχνικές–, ακόμα και στις περιπτώσεις που ο χρήστης μοιράζεται τα δεδομένα συναινετικά».

Μια ήδη διατυπωμένη άποψη από τον ερευνητή Jaron Lanier [«Who owns the future? ”] για την επίλυση της εν λόγω αδικίας είναι να πληρώνεται ο χρήστης κάθε φορά που μια μεγάλη πλατφόρμα θα κάνει χρήση κάποιας ανάρτησης, φωτογραφίας ή άλλου προσωπικού του δεδομένου. Μια επαναφορά τρόπον τινά των πνευματικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο. «Ωστόσο, μου φαίνεται μια μη ρεαλιστική λύση, δύσκολα εφαρμόσιμη», σχολιάζει ο Casilli.

«H δική μου προσέγγιση είναι κυρίως πολιτική». Θεωρεί, λοιπόν, ότι θα πρέπει να υπάρχει μια minimum αναγνώριση της εργασίας κάθε χρήστη-εργαζόμενου, καθώς είναι εξαιρετικά πολύπλοκο να αξιολογείται και να κοστολογείται η χρήση του καθενός ή ακόμα και του ιδίου χρήστη από μέρα σε μέρα. Προτείνει, λοιπόν, ένα «βασικό άνευ όρων εισόδημα» που θα αφορά όλους τους χρήστες και θα προέρχεται από τη φορολογία των ιστοσελίδων. «Θα επρόκειτο για συμβολικό ποσόν, γιατί το ζητούμενο δεν είναι η αμοιβή, αλλά να εγκαταλείψουμε τη λογική του ατομικισμού», συνεχίζει. Το Iντερνετ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν από τη φύση τους το στοιχείο του συλλογικού στον τρόπο λειτουργίας τους και σε αυτήν τη λογική εισαγάγουν και τους χρήστες. «Επομένως, συλλογικά πρέπει να επιλυθεί και η ανταμοιβή των χρηστών στους οποίους οφείλει το διαδίκτυο την ύπαρξή του», καταλήγει ο Casilli.

Το καθεστώς στις ΗΠΑ

Στις ΗΠΑ, που η συζήτηση γύρω από το θέμα είναι πιο έντονη, ήδη έχουν γίνει κάποια βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Ως απόπειρα αναγνώρισης της «αφανούς» εργασίας μπορεί να θεωρηθεί, σύμφωνα με τον ίδιο, η ένταξη των συνεργατών της εφαρμογής μετακινήσεων Uber στο Συνδικάτο Ιδιωτικών Μεταφορέων. Στη Γηραιά Ηπειρο, η σοβαρότερη προσπάθεια εκ μέρους των χρηστών έγινε με την πρωτοβουλία Europe-v-facebook, στην οποία 25.000 χρήστες ζητούν από τη δημοφιλή σελίδα κοινωνικής δικτύωσης το συμβολικό ποσό των 500 ευρώ ως ένδειξη αναγνώρισης της αξίας που προκύπτει από τη χρήση των προσωπικών τους δεδομένων.

Στις 13 και 14 Νοεμβρίου το New School for Social Media διοργανώνει στη Νέα Υόρκη συνέδριο υπό τον τίτλο «Platform Cooperativism: The internet. Ownership. Democracy». Εκεί θα κατατεθούν όλοι οι σχετικοί προβληματισμοί αλλά και προτεινόμενες λύσεις από τους κοινωνικούς επιστήμονες που ασχολούνται με την εν λόγω θεματική.

Διαβάστε

«Qu’est-ce que le digital labor? » Dominique Cardon Antonio A. Casilli

«Against the hypothesis of the “end of privacy”. An agent-based modeling approach to social media» Paolo Tubaro, Antonio A.Casilli, Yasaman Sarabi

«Les liaisons numériques: vers une nouvelle sociabilité? » Antonio A. Casilli

«Digital Labor: The internet as Playground and Factory» Trebor Scholz