Lubimy myśleć, że jesteśmy racjonalnymi ludźmi, którzy nie dają się zmylić pozorom. Niestety, nie mamy wpływu na wiele z naszych reakcji. Teoria atrybucji zajmuje się badaniem tego, w jaki sposób przeceniamy związki przyczynowo-skutkowe związane z zachowaniem naszym lub osób z naszego otoczenia. Rozróżniamy dwa rodzaje atrybucji – wewnętrzną i zewnętrzną.

Atrybucja wewnętrzna, nazywana dyspozycyjną, polega na szybkim przypisaniu komuś cech charakteru. Taka pochopna ocena to w nomenklaturze psychologów „podstawowy błąd atrybucji”.

Atrybucja zewnętrzna, czyli sytuacyjna, odnosi się z kolei do wydarzeń, które mogły wpłynąć na czyjeś zachowanie. Jest to zatem dociekanie, dlaczego ktoś postąpił w taki a nie inny sposób, co wywołało jego reakcję. Polega więc na doszukiwaniu się przyczyn, podczas gdy atrybucja wewnętrzna jest charakterystyczna dla etykietowania ludzi.

Z teorią atrybucji wiąże się kilka efektów, na które niestety wszyscy jesteśmy podatni. Jednak im lepiej znamy samego siebie i mechanizmy działania naszego umysłu, tym łatwiej nam oprzeć się zbyt pochopnym ocenom.

Rodzaje efektów

Efekt aureoli – nazywany jest także efektem halo. Pod wpływem dostrzeżenia jakiejś cechy, danej osobie przypisuje się kolejne. Odmianą efektu aureoli jest:

• efekt anielski – na podstawie pozytywnej cechy przypisuje się kolejne, na przykład osobę ładną ocenia się także jako sympatyczną, inteligentną, przyjazną,
• efekt szatański – bazując na jednej negatywnej czesze, przypisuje się kolejne negatywne określenia.

Samospełniające się proroctwo

Efekt samospełniającego się proroctwa jest powiązany z opisanym etykietowaniem, choć ma nieco inną zasadę działania. Polega on na tym, że mamy wobec jakiejś osoby pewne oczekiwania, a ta osoba zaczyna zachowywać się zgodnie z nimi. Nie chodzi tutaj o to, że jesteśmy wspaniałymi mentalistami, którzy na pierwszy rzut oka potrafią czytać człowieka jak książkę. Efekt ten, nazywany też efektem Pigmaliona, uaktywnia się, ponieważ nasze (nawet podświadome) oczekiwania sprawiają, że zachowujemy się względem danej osoby w sposób, który prowokuje oczekiwane przez nas zachowanie. Samospełniające się proroctwo także ma dwie strony.

Wyróżniamy:

• efekt Galatei – czyli pozytywną odmianę efektu. Oczekujemy od kogoś pozytywnych cech i takiego samego zachowania;
• efekt Golema – odwrotna sytuacja, kiedy spodziewamy się nieodpowiedniego zachowania i mimowolnie je prowokujemy.

Efekty te opierają się także na stereotypach, dlatego tak często są one potwierdzane. Jeżeli spodziewamy się, że ktoś zachowa się wobec nas nieuprzejmie, przyjmujemy postawę obronną, a ponieważ często wychodzimy z założenia – najlepszą obroną jest atak – możemy nieświadomie sprowokować kogoś do nieprzyjemnego dla nas zachowania.