opinie
De Tilburgse ex-hoogleraar Diederik Stapel heeft weinig sympathie geoogst met zijn opmerking dat zijn fraude van wereldformaat het gevolg was van de academische prestatiedruk die hij niet langer het hoofd kon bieden.

De algemene reactie in de academische wereld was dat Stapel dit onmogelijk kon aanvoeren als een aanvaardbaar excuus. Immers, iedere academicus die wil opklimmen voelt die publicatiedruk, maar gaat daarom nog niet zijn eigen data fabriceren.

Mijn stelling is dat Stapels zelfanalyse correct is, gegeven alles wat we weten uit de psychologie, inclusief het onderzoeksdomein van de sociale psychologie waarin Stapel zelf werkzaam was. De wetenschap geeft ons plausibele kennis van de wereld, ook daar waar het ongelooflijk moeilijk is om verbanden bloot te leggen, namelijk in de psychologie en de studie naar de menselijke 'geest'. Diezelfde wetenschap toont meer en meer dat mensen met bepaalde eigenschappen onder bepaalde omstandigheden automatisch gedrag vertonen.

Uit modern psychologisch onderzoek blijkt dat de mens toch vooral een ingewikkelde machine is. Het onbewuste doet meer met ons dan we zelf doorhebben. We voelen ons wel autonoom, en redelijk, maar we zijn het niet. Vaak is er slechts de illusie van 'controle hebben'.

Onderzoek door Nobelprijswinnaar Kahneman en anderen illustreert hoe onze introspectie gekleurd is zonder dat we dat doorhebben, hoe we onbewust verlies veel zwaarder laten wegen dan winst, allergisch reageren op minieme risico's, of ons onwetend laten sturen door negatieve of positieve betekenissen van taal.

In het kielzog van Libet en Haggard doen anderen, zoals in Nederland Swaab en Lamme, er nog een schepje bovenop en claimen dat ons gevoel van vrije wil aantoonbaar misleidend is: het gevoel verantwoordelijk gekozen te hebben voor een daad, komt pas na het neurale begin van de handeling en niet daarvoor.

Er zijn meer voorbeelden die onderstrepen dat we willoze speelballen zijn in de flipperkast die de wereld is. Psychologen spreken van priming: aansturing van gedrag door factoren die voor ons als zodanig niet herkenbaar zijn en onder de radar van ons bewustzijn blijven.

Zo ook bij Stapel. De universitaire druk om te publiceren in triple A tijdschriften heeft onacademische vormen aangenomen. Mensen met een persoonlijkheid zoals die van Stapel grijpen, zo blijkt, naar de middelen die hen brengen waar zij willen zijn. Soms is dat het verzinnen van empirische data. In andere contexten, zoals de financiële sector (Madoff), het bedrijfsleven (Enron) en de politiek (Berlusconi), worden weer andere morele of juridische principes geschonden.

Naast Stapel zijn er meer die dezelfde publicatie- en presteerdruk niet het hoofd kunnen bieden. Hun persoonlijkheid leidt tot ander, niet-frauduleus, gedrag. Zij leveren de helft van hun onderzoekstijd in, herijken hun ambitie om hoogleraar te worden, raken overspannen of worden fysiek ziek. Geen gevolg van bewuste keuzes, maar van onbewust emotioneel gedreven gedrag.

Dus wat is de les die we leren uit het geval Stapel? "Als je schone herentoiletten wil, bak je een vlieg mee in het urinoir." Met andere woorden, als personen kennelijk niet anders kunnen dan uit de bocht vliegen, moet je nadenken over de situatie die je hebt geschapen.

Als blijkt dat de omstandigheden ons gedrag onbewust leiden, en als blijkt dat het getoonde gedrag ongewenst is, dan wens je dus andere omstandigheden. Dat is het gelijk van Stapel. Ironisch genoeg is Stapel zelf de zeer pijnlijke illustratie hiervan.