column
Het boek van Diederik Stapel, Ontsporing, is geen mea culpa van een gevallen hoogleraar, maar een Ecce Homo van iemand die geen genoeg van zichzelf kan krijgen, vindt columnist voor Volkskrant.nl Bert Brussen.

De mea culpa van Diederik Stapel, Ontsporing, is inmiddels overal gratis te downloaden. Uit een soort anarchistisch verzet hebben paljassen besloten het boek gratis aan te bieden 'zodat de fraudeur Stapel er geen geld aan kan verdienen'. Een ludiek en eerlijk gezegd terecht gebaar. Het is voor een goed doel, moet u maar denken: u wilt natuurlijk niet dat Diederik Stapel straks miljonair wordt van zijn eigen aan het papier toevertrouwde narcistische jammerklacht.

En een narcistische jammerklacht is het. Ontsporing (zelf zou ik het boek trouwens Oeps! hebben genoemd) is geen mea culpa van een gevallen hoogleraar, maar een Ecce Homo van iemand die geen genoeg van zichzelf kan krijgen. 'Verslaafd aan het applaus', zoals Stapel zichzelf ergens beschrijft, is hij kennelijk nog altijd.

Twee zinnen
Stapel heeft maar liefst 300 pagina's nodig om het publiek te vertellen wat hij ook in twee zinnen had kunnen vertellen: 'Ik heb een grote fout gemaakt en ben daarom een enorme lul. Maar ik heb spijt en ik hoop dat u mij ooit kunt vergeven en vergeten'.

Meer niet, alleen die twee zinnen. Had hij dát gedaan, dan was hij misschien ook snel vergeven (en vergeten), maar het zal de lezer na een hoofdstuk of één, twee geen moeite kosten om te beseffen dat vooral het laatste, vergeten worden, iets is wat Stapel beslist niet wil. Of het nou gaat om grootse, wetenschappelijke prestaties of om de schuld van zo'n beetje alles wat mis is gegaan, gaat en zal gaan in de wetenschap, de wereld draait om Diederik Stapel.

Zo laten de eerste 200 pagina's zich lezen als een soort literair standbeeld voor de belangrijkste persoon in het universum, Diederik Stapel, nauwkeurig beschreven door de beslist onafhankelijke en objectieve Diederik Stapel-biograaf Diederik Stapel, toch al niet iemand die je snel van leugens en fabuleren zou verdenken. Met name Stapels superintellect en zijn geniale intelligentie krijgen een heel ruim podium, inclusief applaus door Diederik Stapel zelf.

Het gaat van zijn jeugd (waarin hij veel las en van films en cultuur hield) naar zijn middelbare schooltijd (waarin hij veel las en van films en cultuur hield en Harold Pinter-schooltoneel speelde) via zijn adolescentie (waarin hij veel las en van cultuur hield en naar de Verenigde Staten ging om daar op JKF airport te worden opgewacht als VIP en per helikopter naar zijn dorm te worden vervoerd om daar als enige alle sociale structuren gelijk door te hebben) naar zijn wetenschappelijke carrière (die niet bijster soepel verliep maar hee, Diederik Stapel had alles al lang in de smiezen natuurlijk dus aan Diederik Stapel lag het niet). Dit alles uiteraard met inbegrip van een haast barrok arsenaal aan zinloze namedropping, zelfbewieroking en een pathetiek waar ondergetekende zelfs nog bleek van zou wegtrekken.

Zondebok
Toch, Stapel heeft ook een punt. Als hij zich in het laatste deel van zijn boek afvraagt waarom hij, als gemiddeld hoogleraar die nooit bekend stond als enorm succesvol, nu al een jaar dé grote zondebok van zo'n beetje alles is, stelt hij een vraag die we niet zomaar mogen wegwuiven. En als hij de media de vraag stelt waarom moordenaars en verkrachters wél met een afgekorte naam en een balkje voor hun ogen worden afgedrukt terwijl hij zelf niet alleen met zijn volledige naam maar het liefste ook nog met een foto van zijn (onschuldige!) kinderen wordt afgedrukt, mag een antwoord van de media (die immer zo fatsoenlijke media) eigenlijk niet uitblijven.

Maar waar Stapel in zijn egodocument pas echt de vinger op de zere plek legt, is in zijn verweer tegen de onderzoekscommissie van de Tilburgse universiteit. Stapel heeft weliswaar een enorme fout gemaakt, maar dat maakt hem toch niet meteen een monster met onmenselijke persoonlijkheidskenmerken?

De conclusie van de onderzoekscommissie, door Stapel terecht 'karaktermoord' genoemd, doet vooral denken aan de reactie van naoorlogs Duitsland op iedereen die Adolf Hitler enige menselijkheid wilde toedichten. Zolang Hitler Het Kwaad in persoon is, en dus onmenselijk, is niemand anders ooit medeschuldig. Stapel heeft natuurlijk volkomen gelijk als hij schrijft dat de onderzoekscommissie 'een Stapeltje pleegt': ze komen wel met allerlei opzienbarende conclusies maar de data daarvoor ontbreken geheel.

Door dit soort verschuivingen van verantwoordelijkheid blijft het echte probleem, de wetenschap der sociale psychologie die eigenlijk het predicaat wetenschap onwaardig is, volledig buiten schot.

Herzien
Wat een grote misser is. Want als we iets kunnen en moeten leren van de affaire Stapel, dan is het wel dat we de sociale psychologie grondig moeten herzien. En ook: dat er dankzij een pervers academisch systeem met nog perversere financiële prikkels overal wordt gefraudeerd, in de wetenschap in het algemeen en de sociale psychologie in het bijzonder.

Dat Diederik Stapel (in wezen een goed mens) die ene sukkel is die werd gepakt en dus kan worden afgefikt, zuivert de sociale psychologie en het academische bedrijf nou niet bepaald van alle blaam. Integendeel: het was dankzij die wetenschap en dat bedrijf dat er zoveel en zo lang kon worden gefraudeerd.
Diederik Stapel is slechts de poep die toevallig boven komt drijven. Het is nu zorg goed in de beerput te roeren zodat de rest van de drollen ook naar boven komen.

Eigenlijk blijft er na lezing van Stapels Ecce Homo maar één echte vraag open: waar blijft nu die onafhankelijke, openbare onderzoekscommissie die de universitaire onderzoekscommissies onderzoekt?

^{Bert Brussen is columnist voor Volkskrant.nl en hoofdredacteur van DeJaap.nl. Zie ook Bbwerkt.com.}

^{Wilt u uw opening, toko, feestje, boek, film, minicruise, tentoonstelling, theatervoorstelling, geheel verzorgde vijfsterrenvakantie van drie weken naar de Maldiven of kledinglijn ook laten recenseren door Bert Brussen voor Volkskrant.nl? Mail dan volkskrantbertbrussen@gmail.com}